„Profesore, kako je moguće da sam kao osnovac učen da su partizani dobri, a četnici loši; da sam kao srednjoškolac učio da su partizani dobri, ali i da su četnici dobri; i kako to da danas na fakultetu učim da su partizani loši, a četnici dobri?“
„Tranzicija, kolega, tranzicija!“
O značaju antifašizma za Crnu Goru teško je govoriti jer je sama država Crna Gora čedo antifašističke borbe. Svaki odboj prema antifašizmu značio bi odbijanje crnogorske državnosti. AVNOJ, ZAVNO i CASNO ispravili su istorijsku nepravdu nanešenu Crnoj Gori 1918. godine, a obnova identiteta 1945., značila je i priznanje crnogorske državne tradicije, koja počiva na vertikali Duklja – Zeta – Crna Gora. Ako uzmemo u obzir da je najviše pripadnika u redovima NOB-a bilo iz Komunističke partije Jugoslavije, onda je lako zaključiti da su komunisti najzaslužniji za rješavanje crnogorskog pitanja unutar jugoslovenskog što je zapazio i Erik Hobsbaum u knjizi Doba ekstrema.
Stvaranje Versajske države Južnih Slovena on je shvatio kao proširenje Srbije: „U veliku novu Jugoslaviju spajanjem sa Slovenijom i Hrvatskom, kao i s prethodno nezavisnim malim plemenskim kraljevstvom stočara i ratnika, Crnom Gorom, turobnom masom planina čiji su stanovnici reagovali na nečuven gubitak nezavisnosti masovnim preobraćanjem na komunizam, koji je, kako su osjećali, poštovao njihove herojske vrline. Takođe je komunizam povezivan sa pravoslavnom Rusijom, čiju vjeru su nepokoreni ljudi Crne Planine kroz mnoge vjekove branili od Turaka.”
Dakle, Hobsbaum “crvenjenje” Crne Gore vidi kao pokušaj vaskrsavanja crnogorskog nacionalnog bića jer su komunisti crnogorskim građanima nudili zaštitu i poštovanje njihovog ekskluziviteta i posebnosti unutar nove državne zajednice. Zbog toga ne treba da čudi zastupljenost Crnogoraca u antifašističkim tijelima kada je jugoslovenski prosjek u pitanju – od 23 člana Vrhovnog štaba NOVJ-a, osam je bilo iz Crne Gore (više od trećine); osam od 18 partizanskih korpusa komandovali su Crnogorci; 36 odsto generala u partizanskoj vojsci bili su Crnogorci. Kad se zna da je udio stanovništva Crne Gore u jugoslovenskom stanovništvu prelazio nešto više od dva odsto, značaj antifašizma za Crnu Goru još je vidljiviji. Mada, i Crna Gora je doprinijela antifašizmu – za četiri godine rata, poginulo je oko 37.000 ljudi, odnosno 10 odsto njenog stanovništva. Od ukupnog broja poginulih, njih oko 14.500 dalo je život u partizanskim jedinicama (Šerbo Rastoder).
Još jedna „nova i prava istorija Drugog svjetskog rata"
Ovih činjenica svjesna je zvanična naučna istoriografija; ona koja se veže za akademske poslenike u Crnoj Gori, radnike istorijskog instituta i muzeja. Međutim, jedan dio javnosti, koji sebe smatra naučnim, nakon pada komunističke paradigme u istoriografiji, otpočeo je s revizionističkim pristupom u rekonstrukciji događaja u Drugom svjetskom ratu. Prije svega misli se na one autore, koji svojim brošurama pokušavaju da umanje značaj antifašističke borbe i istaknu značaj četničkog ili nekog drugog kolaboracionističkog pokreta. Tako danas jedan dio Crne Gore želi rehabilitaciju četničkog pokreta i potpuno izvrtanje istorijskih činjenica po čijoj bi interpretaciji četnici ispali najveći heroji i žrtve rata, a partizani bezbožni zločinci. Ovakve posljedice su svakako produkt društvenih, političkih, ali i istorijskih okolnosti koje su direktno uticale na život Crne Gore.
Veliku pomoć tim autorima u skrnavljenju značaja NOB-a, pruža Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori. U nekoliko njenih sakralnih objekata, na freskama su prikazani komunisti kao najveće zlo koje je haralo svijetom. Marks, Engles i Tito, dakle ikonografija NOB-a, predstavljeni su kao aždaja koja guta srpske i pravoslavne svetitelje. Ne mali broj svještenika te institucije otvoreno podržava četnički pokret. Podgorički paroh bio je na četničkom skupu u Hercegovini 2014. godine, dok su krugovi bliski SPC-u nerijetko finansirali monografije u kojima se ispisivala „nova i prava istorija Drugog svjetskog rata“. Posljednje ispitivanje javnog mnjenja u Crnoj Gori pokazalo je da SPC uživa najveće povjerenje građana tako da ovi procesi u rekonstrukciji prošlosti postaju zabrinjavajući.
Pojedini javni funkcioneri (predsjednik SO Berane i nekoliko crnogorskih političara) takođe baštine tradicije četničkog pokreta i fotografišu se sa četničkim insignijama, a RTV Srpska u svom programu eksplicitno promoviše četništvo (emisija „Sasvim drugačije“ sa srpskim vojvodom Miletom Pavićevićem, čičom). „Neočetništvo“ je, nažalost, na neki način postalo trend i stvar identiteta. Nameće se teza da Srbin ne može biti komunista, odnosno da je svaki Srbin istovremeno i četnik. Problematika četničkog pokreta, iz konteksta vremena antihitlerizma, vješto se umeće u problem srpstva pa se saradnja sa zemljama fašizma pravda višim ciljem i patriotskim motivima ili se uopšte poriče ta saradnja, a četnička borba predstavlja kao „jedinstven primjer istovremene borbe protiv dva najveća svjetska zla – fašizma i komunizma“.
Prevođenje zločina u eufemizam „lijeva skretanja“ ili „lijeve greške“
Glavni otklon prema NOB-u opravdano se ispoljava zbog zločina koji su komunisti činili protiv svojih neistomišljenika i o kojima se ćutalo tokom četrdeset pet godina komunističke vladavine. Prevođenje zločina u eufemizam „lijeva skretanja“ ili „lijeve greške“ greška je samog nekritičkog sistema koji je vladao nakon Drugog svjetskog rata. Ali to ne smije da bude polazna premisa u zaključivanju da su „komunisti - zločinci“. Ako su neki djelovi narodnooslobodilačkog pokreta ubijali s petokrakom na glavi nedužno stanovništvo, ne znači da je cijeli pokret bio zločinački. Ista je stvar i s komunizmom – nije komunizam totalitaran, totalitarnim su ga učinili ljudi koji su sebe nazivali komunistima.
Argumentacija koja se upotrebljava kao baražna vatra na tekovine NOB-a u suštini se svodi na nacionalističko i ideološko sukobljavanje. Uopšte se ne barata klasnom pozadinom sukoba na teritoriji Crne Gore (bogatiji slojevi bliski crkvi išli su u četnike, omladina i siromašniji slojevi masovno su išli u NOP); ne govori se o sukobu na plemenskoj ravni (Iako je u pitanju sredina XX. vijeka, crnogorsko društvo je gajilo svijest o plemenskoj pripadnosti, pa se u četnike i partizane između ostalog išlo i po plemenskom ključu – „đe najprvi u plemenu, tu i ja), već se u lokalnim razmiricama i identiteskim razilaženjima gubi esencija samog antifašizma.
U ovakvoj kakofoniji opravdanja i osuda, naše društvo ne može da razluči dva osnovna pojma: fašizam i antifašizam. Jer, fašizam je sve ono što nije antifašizam, odnosno fašizam je ono što se borilo na strani fašizma protiv antifašizma. U ovom slučaju, četnici su se s okupatorom borili protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Ne opravdavajući zločine koje su činili neki djelovi partizanskog pokreta, mora se konstatovati da se komunistima (izuzev još uvijek prenaglašenih „Martovskih pregovora“) ne može adresirati da čitav svoj identitet nijesu izgradili na tekovinama antifašizma, jer su fašizam i komunizam bili antipodi koji su ništili jedan drugog.
Zablude o komunizmu kao „jevrejskoj i hrvatskoj zavjeri protiv srpstva“, „bezbožničkoj ideologiji protiv pravoslavlja“, „ateističkoj skupini zlikovaca“, ne mogu umanjiti značaj koji antifašistička borba ima za Crnu Goru, za sve jugoslovenske republike, i na kraju – za samu Jugoslaviju. Odbijajući antifašizam kroz vulgarizaciju partizanskog pokreta, oni koji ne priznaju značaj NOB-a ili ga samo prigodno i deklarativno prihvataju - više kao floskulu nego kao ubjeđenje, osporavaju pravo Crnogorcima na identitet. Nerijetko se i u literaturi, istina petparačkoj, provlači teza da Crnogorci nijesu narod (ili nacija), već da je to vještačka komunistička prćija; pa se Crnogorci nazivaju i „Đilasova kopilad“ (čak je jedan svještenik SPC javno izjavio da je „crnogorsku naciju stvorio đavo“). Možda ovo potonje najbolje oslikava zavisnost Crne Gore od njene antifašističke tradicije. Zato je neophodno praviti distinkciju između onih koji su se borili protiv okupatora i onih koji su pomagali okupatoru. A postoji toliko istorijskih izvora, gdje se jasno potvrđuje saradnja četnika sa silama fašizma, kao i učešće u masovnim odmazdama nad nedužnim stanovništvom.
Jedan od povoljnih aspekata kada je u pitanju promocija antifašizma, jeste njegovo tretiranje u udžbenicima istorije za osnovne i srednje škole. Ako analiziramo udžbenike koje su koristili crnogorski srednjoškolci od 1992. do danas (dakle od pada komparadigme), vidjećemo zadovoljavajuće rezultate. Ipak, ovom problemu se mora pristupiti sa više strana. Prije svega, treba naglasiti da do 2003. godine, Crna Gora nije štampala svoje udžbenike istorije, već su korišteni oni iz Srbije (Petar Glendža).
Problem leži u tome što su crnogorski đaci, učeći iz tih udžbenika, bolje poznavali istoriju NOB-a na teritoriji Srbije, nego u svojoj zemlji. Dileme i kontroverze lokalnog karaktera, (građanski i bratoubilački rat, specifičnosti crnogorskog iskustva, domicilni kolaboracionistički pokreti), koje su od velikog značaja za Crnu Goru, srednjoškolci nijesu mogli da dobiju objašnjenje u tim udžbenicima. Interpretacija je ostavljana paralelnoj istorijskoj svijesti ili savjesti profesora predavača. Dakle, više od 11 generacija (sada već formirane ličnosti od 30 do 40 godina) nije imalo dublja saznanja o prošlosti svoje zemlje i njenom doprinosu antifašizmu.
Dileme i kontroverze
A evo i konkretnih podataka – udžbenici (ili preciznije udžbenik koji je doživljavao reizdanja) napisala su tri autora: Dr Nikola Gaćeša, Dr Dušan Živković i Ljubica Radović. Godine izdanja: 1992., 1994., 1998., i 2001. Jedan od najvažnijih događaja u crnogorskoj istoriji, ustanak 13. jula 1941. godine, nije dobio ni četvrtinu stranice (32 reda u jednom stubcu), s veoma uopštenim informacijama, bez pominjanja da je to prvi najmasovniji ustanak protiv fašizma i fenomen u evropskim razmjerama (Žan Pol Sartr). Nema naravno ni podataka o događajima i procesima koji su za crnogorske uslove od velikog značaja – Petrovdanska skupština 12. jula i učešće nekih kasnijih četničkih prvaka u trinaestojulskom ustanku na strani antifašista. Pomen nijesu dobile ni Ostroška skupština, CASNO, bombardovanje Podgorice; dok su borbe za oslobođenje Crne Gore dobile jedva tri reda, i to umanjenim fontom; dakle dvije rečenice: „Borbe za osobođenje Crne Gore počele su još septembra 1944. Crna Gora i Sandžak konačno su oslobođeni početkom januara (1945).“
Drugi svjetski rat u Jugoslaviji tretiran je na 57 stranica, a cijeli udžbenik (prvo izdanje) ima 320 stranica što je skoro jedna šestina. Primjetna je želja da se objektivno predstave neki procesi u Srbiji ili Jugoslaviji tokom NOB-a, ali i težnja da se četnički pokret izdvoji i razdvoji od ostalih kolaboracionističkih pokreta. Izbjegnuto je direktno objašnjenje četničkog programa o etnički čistoj Srbiji. Ipak, ono što bi se moglo zamjeriti ovim udžbenicima jeste njihova ostrašćenost. Autori nijesu uspjeli da se izdignu iznad dnevnopolitičkih strujanja koja su bila aktuelna u trenucima dok su udžbenici pisani.
Kako je rekao crnogorski istoričar Sait Šabotić, komentarišući udžbenike istorije koje nijesu štampani u Crnoj Gori: „Godinama su naša djeca učila o nasilnoj secesiji Slovenije, Hrvatske i Bosne od Jugoslavije, školske knjige su im tumačile kako su Njemačka i Austrija po treći put u ovom vijeku ponovile svoj 'Drang nach Osten'. Izučavala se uloga Vatikana koji preko katoličke crkve i njenih fanatizovanih vjernika vodi borbu protiv pravoslavlja i Srba pravoslavaca". To najbolje dokazuje rečenica iz gorepomenutih udžbenika kojom se pravi paralela između svjetskih ratova i građanskog rata u toku raspada Jugoslavije, koja se uz manje korekcije pojavljuje u sva četiri izdanja:
“Upoređujući događaje iz perioda rata (1941 – 1945) sa događajima iz 1991. (ili 1991. – 1995.) na istim prostorima, oni nam neodoljivo nameću misao da su i akteri, i zločinci, i podstrekači isti.”
Autori su ovim prekršili neka od osnovnih načela pisanja udžbenika. Ali, sve u svemu, ukoliko bi se očistili redovi od uticaja dnevne politike i standardnih floskula o “uroti protiv Srba”, dobio bi se prikladan udžbenik. Prikladan, u smislu da nema prenaglašenog revizionizma koji je prisutan u današnjim udžbenicima u Srbiji po kom bi četnički pokret bio “patriotskiji” od partizanskog. (Pogledati Krizu istorije Miroslava Jovanovića i Radivoja Radića, koji su kritikovali tendenciozni revizionizam u udžbenicima istorije u Srbiji).
Crna Gora od 2003. godine izdaje svoje udžbenike istorije. Do danas su se pojavila dva udžbenika. Jedan su u koautorstvu potpisali: Šerbo Rastoder, Radoje Pajović i Zvezdan Folić (imao nekoliko izdanja, i danas je u upotrebi), dok su drugi sačinili: Šerbo Rastoder, Dragutin Papović i Sait Šabotić, a koji je izdat i povučen 2009. godine. Prije same analize udžbenika, zanimljivo se osvrnuti na povučeni udžbenik. Naime, crnogorska vlast uplašila se od kritičkog pisanja Dragutina Papovića, koji je „umiješao prste“ u napad na Dubrovnik i progovorio o ratnim zločinima koji su se dešavali na teritoriji Crne Gore 1941. – 1945. i 1991. – 1995.
Fenomeni Drugog svjetskog rata bez ideoloških tendencija
Savjet za opšte obrazovanje i Zavod za udžbenike odlučili su da ne prihvate kompletan ovaj udžbenik, već su srednjoškolci te godine koristili dva udžbenika istorije. Ova afera okončana je reizdanjem onog iz 2003. godine. Iznad svega, zanimljivo je kako su reagovale crnogorske institucije, ali i javnost, odnosno kako je na napade odgovorio Papović, koji spada u red modernih kritičkih istoričara, koji teže objektivnoj slici. Pošto se radi i o prigovorima vezanim za antifašistički period, valja pogledati odlomak iz članka o ovoj aferi u nedjeljniku Monitor, gdje Papović naučno pravda svoje stavove:
“U odgovorima na primjedbe na udžbenik istorije Dragutin Papović je detaljno odgovorio na prigovore istoričara Radoja Pajovića, u nastavcima objavljivane u Pobjedi. Pored ostalog piše: ,,Pajović kaže da je podatak u udžbeniku na str. 168 o 300 ubijenih zarobljenih četnika u Grahovu od strane partizana „rezultat četničke propagande i daleko je od istine". No, u knjizi Đura Vujovića Crna Gora u NOR-u, koju je, recenzirao Radoje Pajović, na str. 351 stoji: „Napadima na Grahovo, koje su vršili Deseta crnogorska i jedan bataljon Šeste brigade, grahovski garnizon nije mogao odoljeti pa je Grahovo 21. oktobra 1944. oslobođeno. Noć uoči oslobođenja oko 100 Nijemaca je uspjelo da se izvuče iz garnizona i preko Bijele Gore povuče u Boku. Iz Grahova je uspio da se izvuče i jedan broj četnika, ali ih je oko 300 zarobljeno i svi su do jednoga, u nekoliko grupa i na nekoliko mjesta postrijeljani u okolini Grahova".
Ukoliko Pajović smatra da su njegova recenzija i knjiga Đura Vujovića rezultat četničke propagande i daleko od istine, onda ja priznajem da sam podlegao njihovoj četničkoj propagandi i iznosio neistine''. ,,Pajović navodi i da je podatak u udžbeniku prema kojem je četnički sud pri zatvoru u Kolašinu osudio oko 350 lica na smrt strijeljanjem pretjeran. Ako je Pajović u pravu, onda sam ja pretjerao zahvaljujući samom Pajoviću, jer sam ovaj podatak pronašao u njegovoj knjizi Kontrarevolucija u Crnoj Gori i to na str. 287 gdje Pajović kaže: „Samo onaj sud u Kolašinu poslao je u smrt oko 350 ljudi".”
I pored nekih napredaka, crnogorske institucije nijesu bile spremne da prihvate jedan veoma moderan i kritički napisan udžbenik, koji bi crnogorskim maturantima fenomene Drugog svjetskog rata prikazao bez ideoloških tendencija, uz korigovanje nekih propusta iz rata.
Analizom udžbenika koji se izdaju u Crnoj Gori, dolazi se do zaključka da je antifašizam predstavljen u „pravom svijetlu“, ako bi se to tako moglo reći. Antifašistička borba tretira se kao doprinos u evropskoj borbi protiv nacifašističkog mraka. U udžbenicima iz 2003., 2010., i 2014., Drugi svjetski rat u Jugoslaviji tretiran je na 30 stranica, dok je istorija Crne Gore u Drugom svjetskom ratu zastupljena na 11 strana. U onom iz 2009. malo je drugačija situacija – Jugoslavija na 12, a Crna Gora na 12 strana. Crnogorski đaci, po prvi put su bili u prilici, da se bliže upoznaju sa najvažnijim događajima i procesima u svojoj zemlji u toku antifašističke borbe. Diskurs u udžbenicima, prilagođen je uzrastu; antifašistička borba predstavljena objektivno, a užasi i elementi građanskog rata ozbiljno dokumentovani.
Udžbenici se bave i problemima Zelenaškog pokreta, koji su uglavnom činile pristalice i simpatizeri CFS koja se zalagala za obnovu crnogorske nezavisnosti. Nedvosmisleno je iznešeno da su neke pristalice zelenaškog pokreta učestvovale u zajedničkim napadima s četnicima i okupatorom na pripadnike NOB-a, ali da Zelenaški pokret ne nosi hipoteku većih zločina. On ostaje zanimljiv kao jedan od mnogih fenomena, jer su se njegovi sljedbenici legitimisali kao obnovitelji crnogorske države i oni, zaista, suštinski nijesu imali prave ideologije, sem te državotvorne. Važno je napomenuti da se pokret uglavnom formirao na teritoriji Stare Crne Gore. Pred kraj rata, veći dio zelenaša prešao je u redove NOB-a.
Stoga, uz manje korekcije, ovi udžbenici zaista predstavljaju iskorak u crnogorskoj udžbeničkoj praksi do 2003. Povoljna stvar je što zvanična i naučna istoriografija, nemaju problema s promovisanjem antifašizma s obzirom da smo na početku ovog teksta zaključili da Crna Gora svoj identet nadgrađuje upravo na antifašizmu.
Koliko sadašnji politički i društveni procesi u Evropi i svijetu utiču na antifašističku svijest kod nas?
Ako izuzmemo kohabitaciju crnogorske državotvornosti i antifašizma, a antifašističku borbu prevedemo na ljevicu (pošto je faktički nakon gašenja trinaestojulskog ustanka, jedini antifašizam ostao na ljevici), vidjećemo da je antifašistički, tj. ljevičarski aktivizam kod nas u krizi; jer u Crnoj Gori postoji samo deklarativna ljevica. Partije na vlasti ističu svoje „ljevičarenje“ u kampanjama, a njihovo najistaknutije članstvo dvadeset pet godina živi u alijenaciji, kao politička, milionerska klasa.
Opozicioni socijalisti pokazuju svoju lojalnost crkvi i čak izlaze u javnost sa stavovima da će neki njihovi potezi biti u skladu s interesima SPC. Od društvenih aktivista i javnih ličnosti, rijetki su oni koji crpe ideje iz izvornog marksističkog učenja. Neke organizacije koje se predstavljaju kao ljevičarske i koje tvrde da su crnogorska Siriza, samo po parolama oponašaju ljevicu. U suštini, oni perfidno kriju fašizam, jer uz obožavanje Vladimira Putina i izuzetnu antizapadnu kampanju, šalju homofobne poruke; bore protiv prava LGBT osoba i usplahireno štite pravoslavni fundamentalizam tako da naša „zvanična“ ljevica funkcioniše kao tvrdokorna, ultra ortodoksna desnica.
Za ovakvo stanje kriva je cjelokupna društvena stvarnost u našoj zemlji. Uništena radnička klasa, rasprodata državna imovina, inertna glasačka masa i otuđena priroda „tranzicionih“ generacija. Što prije moramo shvatiti da nam antifašizam i ljevica mogu pomoći da kujemo demokratiju (Džef Ili) i naša društva približavamo onim utopističkim slikama jednakosti i pravde. Crna Gora je zemlja 13. jula i Ljuba Čupića tako da ima antifašističku tradiciju. Pitanje je da li značaj antifašizma shvataju svi njeni građani?
Ovaj tekst je objavljen i zahvaljujući sufinanciranju kroz program "Europa za građane".
