Jedna od fotografija snimljenih tijekom Drugog svetskog rata obišla je ceo svet. Na njoj je prikazan momenat kada 22. maja 1942. godine partizanski komandant, Stjepan (Stevan) Filipović s omčom oko vrata, visoko podignutih ruku stisnutih pesnica kliče slobodi i poziva okupljeni narod da uzme oružje u ruke i počne borbu protiv fašizma. Ova fotografija u prirodnoj veličini našla je počasno mesto u zgradi Ujedinjenih nacija kao simbol otpora protiv fašizma. Spomenik ovom revolucionaru podignut je 1961. godine u Valjevu.
Kad su se krajem 90-ih godina prošlog veka pojavili „novi” revizionisti svega i svačega, na meti se našao i ovaj spomenik. Na njemu su se pojavili uvredljivi napisi i iscrtani kukasti krstovi. Bista Stjepana Filipovića, podignuta na mestu njegovog pogubljenja, kao prvo spomen-obeležje ovom partizanu u Valjevu, srušena je 1991. Bila je to reakcija antikomunističkih sentimenta osnaženih nakon organizovanja neočetničkih političkih organizacija u Srbiji i njihovim tolerisanjem i instrumentaliziranjem od strane Miloševićevog režima.
Nakon skrnavljenja spomenik je obnovljen. Međutim, ponovo je porušen 2004. nakon čega je uklonjena bista nekoliko godina stajala zanemarena u prostorijama lokalnog komunalnog preduzeća. Spomenik je nakon ponovnog obnavljanja nanovo postao meta fašističkog resantimana kada je 13. avgusta 2009. na postamentu biste osvanuo nacrtani kukasti krst rukopisom lokalnog pristalice neonacističke organizacije Nacionalni stroj.
Stjepana Filipovića su u decembru 1941. godine zarobili tzv. legalizovani četnici. Danas on više nije važna istorijska ličnost u Srbiji. U međuvremenu, udžbenici istorije u Srbiji pretrpeli su mnoge promene pa su tako 1993. godine izjednačeni partizanski i četnički pokret kao antifašistički, ali dajući primat partizanskom.
Kako su četnici postali jedini istinski pokret protiv okupatora?
Najnovija generacija udžbenika istorije koja je u upotrebi od 2002. godine pretrpela je novu reviziju. Udžbenici istorije za završne razrede srednjih škola (objavljeni 2002.) i osnovnih škola (objavljeni 2006.) prikazuju na drugačiji način događaje tijekom Drugog svetskog rata u odnosu na udžbenike iz komunističkog perioda. Najveća promena je u odnosu prema četnicima i partizanima. Takođe, promenjen je i odnos prema režimu Milana Nedića.
General Milan Nedić, predsednik srpske vlade pod okupacijom, predstavljen je kao čovek “velikog ugleda kod Srba”, koji je, kako piše, spasavao “biološku supstancu srpskog naroda” jer je “smatrao da je Nemačka trenutno suviše moćna i da se sa okupatorom, kako bi se sprečilo dalje stradanje srpskog naroda – mora sarađivati. Zbog strahovitih odmazda nad civilima protivio se svim nepromišljenim pokretima protiv okupatorske vojske.”
Najveće promene pretrpelo je prikazivanje četničkog vođe Draže Mihailovića i njegovih vojnih jedinica. Četnici su, u novim udžbenicima, prikazani kao predstavnici srpskih nacionalnih interesa i pokretači antifašističkog otpora, koji su poraženi u ratu zbog savezničke izdaje. Četnici su prikazani kao jedini istinski pokret protiv okupatora, kao “jezgro srpskog građanskog otpora”, koji je, “za razliku od komunista koji su nameravali da podele srpski etnički prostor, pod srpskim zemljama, pored Srbije, podrazumevao Crnu Goru, celu Bosnu i Hercegovinu, deo Dalmacije uključujući i Dubrovnik i Zadar, ceo Srem uključujući Vukovar, Vinkovce i Dalj, Vojvodinu, Kosovo i Metohiju i južnu Srbiju (Makedoniju)”.
Četnički i partizanski pokret su prikazani kao ravnopravni pokreti otpora. U udžbeniku se navodi da su oba pokreta nastala istovremeno, ali je prvi deo teksta posvećen četnicima dok se partizanski pokret pojavljuje posle nekoliko strana. Zanimljivo je i poređenje biografija Josipa Broza Tita i Draže Mihajlovića pa dok za Dražu Mihajlovića piše da je obrazovan u Francuskoj i da je voleo francusku književnost, Tito je prikazan kao “notorni agent Kominterne”.
U drugom izdanju udžbenika za osmi razred, koji je izdat 2006. godine prikazano je da su i četnici i partizani kolaborirali s okupatorskim snagama. U verziji iz 2002. godine četnička kolaboracija sa okupatorom skoro da se i ne pominje. Nasuprot tome prikazano je da partizani nisu imali namere da sačuvaju narod kao četnici i nedićevci, nego su ušli u saradnju s Nemcima da bi porazili četnike.
Takođe, partizani su prikazani i kao protivnici Velike Britanije i kao snaga koja je imala za cilj da poremeti plan savezničkog iskrcavanja na Balkanu.“Visoka partizanska delegacija predlagala je (Nemcima) obustavu neprijateljstava u obostranom interesu. A obostrani interes i partizana i Nemaca u tom trenutku bio je da ne dođe do iskrcavanja Engleza na Jadransku obalu.” Navedeno je da su partizani s Nemcima imali oko 40 sastanaka, kao i da je partizanska delegacija “putovala sa urednim ustaškim propusnicama i u nemačkoj pratnji”.
Selektivni prikaz ratnih zločina
Važno pitanje koje je pretrpelo izmene u u udžbenicima istorije jeste pitanje ratnih zločina. U udžbeniku za završni razred srednje škole objavljenom 2002. godine navedeno je da su partizani na oslobođenim teritorijama “hapsili, maltretirali i streljali ne samo one za koje je postojala sumnja da sarađuju sa okupatorom, već i one koji su bili potencijalni klasni neprijatelji”, dok se za četnike samo kaže da su ponegde i oni “učestvovali u nemilosrdnom građanskom ratu” , ali se ne pominje njihove zločine nad civilima nesrpskog porekla u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
U udžbeniku za 8. razred osnovne škole takođe se ne navode četnički zločini nad nesrpskim narodima bivše Jugoslavije, već samo nad “komunističkim jatacima”. Za partizane se navodi da su za sobom ostavljali “pasja groblja”, dakle neobeležene masovne grobove svojih protivnika, i da je u narodu postojao strah od partizana čiji su “preki sudovi i ne trepnuvši osuđivali ljude na smrt. (...) Tajna i javna ubistva uglednih ljudi i običnih seljaka, ubistva iz osvete, kao i onih članova KPJ koji su se tome suprotstavljali, bila su skoro svakodnevne pojave.”
U novim udžbenicima je prikazano da se Srbija porazom četnika, našla na strani poraženih u Drugom svetskom ratu: “U Drugom svetskom ratu srpsko građanstvo bilo je uništeno, nacionalni pokret razbijen, a inteligencija je doživela slom” . Izjednačavanjem poraza četnika s porazom Srbije, izbrisana je činjenica da je Srbija zajedno s drugim jugoslovenskim narodima, bila na strani sila pobednica kao važan saveznik.
Istoričarka Dubravka Stojanović o promenama u udžbenicima kaže: „Politički prevrati često sa sobom povlače i “promenu prošlosti”, odnosno novu konstrukciju pamćenja potrebnu radi pribavljanja potrebnog istorijskog identiteta novom poretku. Tako je i poredak uspostavljen u Srbiji posle 2000. godine preduzeo niz poteza koji su trebali da mu pribave poželjne pretke. Ti “zahvati u prošlosti”, u prvom redu, odnosili su se na reviziju Drugog svetskog rata.
Promenom odnosa prema glavnim učesnicima tog događaja pribavljaju se dva važna cilja nove redefinicije prošlosti: iz nje se izbacuje pozitivna slika partizana koji su bili preci prethodnog sistema i, možda još važnije, poništavaju se ostaci pozitivnih predstava o Jugoslaviji. Zbog toga je upravo 1945. godina ključna za novo tumačenje prošlosti, jer se u njoj stiču svi danas nepodobni istorijski fenomeni. Budući da ta godina objedinjuje oslobođenje bivše Jugoslavije od okupacionih režima koji su je podelili tokom Drugog svetskog rata i formalno stvaranje ponovo objedinjene države zasnovane na novim ideološkim principima, bilo je autorima udžbenika izuzetno važno da baš u toj godini izvrše veliki broj faktografskih i interpretativnih izmena.
Zahvaljujući tim izmenama bilo je moguće da se promeni hronologija i da, na kraju, izgleda kao da je četničku vojsku u Srbiji pobedila Crvena armija, a ne jedinice NOV-a, čime je i u udžbenike ušla teza da je komunizam u Srbiji bio nametnut “ruskim tenkom”. Time su još jednom abolirani oni koji su tokom rata kolaborirali s okupatorom, a njihov poraz objašnjen slabošću pred tada najvećom vojnom silom sveta. Takvim “zahvatima” Srbija se još više udaljava od mogućnosti da racionalno sagleda svoju prošlost i razume svoju sadašnjost.“
"Nova istorija"
Nova istorija prikazana u udžbenicima dovela je i do donošenja nekoliko zakona kojima se izjednačavaju partizani i četnici. Takođe, sve češće se javlja termin „nacionalno pomirenje“ odnosno prihvatanje rezultata novog sagledavanja prošlosti. Izjava Milana Parivodića, ministra za ekonomske odnose s inostranstvom, povodom usvajanja nacrta Zakona o rehabilitaciji na sednici Vlade Republike Srbije, 24. novembra 2005, pre nego što je zakon upućen Narodnoj skupštini na usvajanje,predstavlja tipičan primer zagovaranja „nacionalnog pomirenja“. Parivodić ističe da je zakon „životno značajan jer afirmiše istorijsko pomirenje među Srbima širom sveta i među svim građanima Srbije“, i dodaje da zakon „postavlja temelje ponovnog moralnog ujedinjenja“ i predstavlja „uslov uspešnije budućnosti“.
U decembru 2004. godine Skupština Srbije je usvojila izmene zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica, kojima se izjednačava prava pripadnika četničkog i partizanskog pokreta te ustanovljava "Ravnogorska spomenica 1941.", poput "Partizanske spomenice". Zakon je usvojen po hitnom postupku uz obrazloženje da je utemeljen na istorijskoj istini i da je neophodno izjednačiti prava svih koji su se borili protiv okupatora, fašista i nacista. Na pitanje novinara na kojim naučnim činjenicama se politička odluka, jedan od poslanika tada vladajuće većine odgovorio da to piše i u udžbenicima za osnovnu školu.
U Srbiji je 2006. godine usvojen Zakon o rehabilitaciji kojim je uređena rehabilitacija lica koja su bez sudske ili administrativne odluke, ili sudskom ili administrativnom odlukom lišena iz političkih ili ideoloških razloga, života, slobode ili nekih drugih prava od 6.aprila 1941.godine do dana stupanja na snagu ovog zakona, a imala su prebivalište na teritoriji Republike Srbije. (čl.1). Te iste godine zahtev za rehabilitaciju Draže Mihailovića podneo je njegov unuk Vojislav Mihailović. Prvo ročište održano je 2010. a sudska odluka o predlogu za rehabilitaciju Draže Mihailovića biće doneta 14. maja ove godine.
U decembru 2011. godine na snagu je stupio novi Zakon o rehabilitaciji kojim se uređuje rehabilitaciju i pravne posledice rehabilitacije lica koja su iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga lišena života, slobode ili drugih prava do dana stupanja na snagu ovog zakona: na teritoriji RS bez sudske ili administrativne odluke; izvan teritorije RS bez sudske ili administrativne odluke vojnih i drugih jugoslovenskih organa, ako su imala ili imaju prebivalište na teritoriji RS ili državljanstvo RS; sudskom ili administrativnom odlukom organa RS; sudskom ili administrativnom odlukom vojnih i drugih jugoslovenskih organa, ako su imala ili imaju prebivalište na teritoriji RS ili državljanstvo RS.
Okružni sud u Nišu 2009. godine rehabilitovao je nekadašnjeg premijera Kraljevine Jugoslavije Dragišu Cvetkovića, koji je 25. marta 1941. potpisao pristup kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. Okružni sud u Nišu je poništio odluku Državne komisije Federativne Narodne Republike Jugoslavije od 15. septembra 1945. kojom je Dragiša Cvetković proglašen državnim neprijateljem i ratnim zločincem, kao i sve posledice koje su nakon te odluke proistekle. Okružni sud u Šapcu je 2009. godine doneo presudu o rehabilitaciji dvojice kvislinških žandara, Bogdana Lončara i Milenka Brakovića, ubijenih tokom pokušaja da spreče dizanje ustanka u Srbiji 1941. godine.
Revizija - obračun umjesto suočavanja
Krajem novembra 2011. godine Viši sud u Beogradu doneo je Rešenje o rehabilitaciji kneza Pavla Karađorđevića, čime je poništena Odluka kojom je septembra 1945. Državna komisija za utvrđivanje zločina proglasila Pavla za izdajnika i zločinca.Predlog za rehabilitaciju Milana Nedića uputili su 3. jula 2008. Okružnom sudu u Beogradu Srpska liberalna stranka, Udruženje književnika Srbije, Udruženje Srpski sabor „Dveri“, Udruženje Srba iz Hrvatske. U martu 2014. godine Viši sud u Beogradu je odbacio zahtev za rehabilitaciju Milana Nedića, a njegov praunuk najavio je da će zbog toga pokrenuti postupak protiv države Srbije pred Evropskim sudom za ljudska prava.
U Srbiji nisu samo menjani udžbenici i zakoni, menjani su i nazivi škola, ulica i trgova, rušeni su spomenici, ukinuti su praznici koji podsećaju na antifašističku borbu. Stjepan Filipović je samo jedan primer revizije istorije u Srbiji. Od nekoliko ulica i škola koje su po njemu nosile ime danas se samo jedna ulica i škola tako zovu. Škola u Opuzenu u Hrvatskoj, rodnom gradu Stjepana Filipovića ime je promenila 1990. godine, a 2010. godine uklonjen je i Spomen park Stjepana Filipovića.
Ovakav odnos prema istorijskim događajima i ličnostima, prepravljanje istorije onemogućava sagledavanje istine koja je neophodna za suočavanje sa prošlošću. Revizija događaja iz Drugog svetskog rata daje prostor za jačanje nacionalističkih i fašističkih sentimenta u Srbiji i drugim zemljama bivše Jugoslavije. Bez jasne slike o događajima u Drugom svetskom ratu ne možemo da imamo jasnu sliku o ratovima na prostoru bivše Jugoslavije. Rehabilitacija ratnih zločinaca iz Drugog svetskog rata ostavlja prostor rehabilitaciji ratnih zločina iz ratova u bivšoj Jugoslaviji. Bez racionalnog sagledavanja prošlosti ne možemo razumeti ni sadašnjost, a ni zajedničku budućnost u Evropskoj uniji.
Ovaj tekst je objavljen i zahvaljujući sufinanciranju kroz program "Europa za građane".
